سختی از آن جهت که گرانی کاغذ، قیمت کتاب‌ها را بالا برد و قدرتِ خریدِ کتابخوان‌ها را پائین آورد. تورم در حوزه کتاب، تلخ‌ترین اتفاقِ رخ داده در سال‌های گذشته بوده و هست. اتفاقی که دودِ ضرر و زیانش به چشم ناشر و خواننده و در نگاهی کلی به فرهنگ کشور می‌رود.
جدا از بحث گرانی و پائین آمدن تیراژ کتاب که شاه بیت سال‌های اخیر است، در سالی که گذشت در حوزه نشر و کتاب، اتفاقات مهمی افتاد. چهره‌های تاثیرگذار زیادی از بین‌مان رفتند و در کنارش اتفاقات و حاشیه‌های عجیبی رقم خورد تا حوزه کتاب، سالی نسبتا پر فراز و نشیب را سپری کند. در ادامه نگاهی به مهم‌ترین اتفاقات ادبی سال ۱۴۰۲ خواهیم داشت تا به طور دقیق‌تر با جنسِ اتفاقات و حاشیه‌های این حوزه آشنا شویم.
درگذشت احمد سمیعی گیلانی، پدر ویراستاری نوین ایران
دو روز بیشتر از فروردین ۱۴۰۲ نگذشته بود که خبر درگذشت احمد سمیعی گیلانی منتشر شد. سمیعی گیلانی قبل و بعد از انقلاب، تلاش و زحمات فراوانی برای زبان فارسی کشید و توانست کتاب‌های باارزشی در زمینه آئین نگارش و ویرایش و ترجمه‌های ماندگاری از خود به یادگار بگذارد.
سمیعی گیلانی فعالیت حرفه‌ایش را از دهه ۴۰ و با ویراستاری در انتشارات فرانکلین شروع کرد و پس از انقلاب در مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، انتشارات سروش، مرکز نشر دانشگاهی و بنیاد دائرهالمعارف اسلامی به این کار ادامه داد.
او از سال ۱۳۷۰ به عضویت فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمد و پس از آن، از ابتدای انتشار دوره جدید نشریه نامه فرهنگستان در سال ۱۳۷۴ تا خرداد ۱۳۹۸، سردبیری این مجله بود. سمیعی همچنین مدیریت گروه «ادبیات معاصر» فرهنگستان زبان و ادب فارسی را نیز برعهده داشت.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و استقبال ۷ میلیونی مردم
چه بخواهیم و چه نخواهیم، نمایشگاه کتاب تهران با تمام قوت و ضعف‌هایش مهم‌ترین اتفاقات کشور در حوزه نشر و کتاب است. پس از شیوع ویروس کرونا، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به حالت تعلیق درآمد و حال پس از رفعِ خطرِ همه‌گیری، نمایشگاه کتاب، دوباره جایگاه خودش را در جامعه پیدا کرده است.
بااینکه هنوز تا برگزاری ایده‌آل نمایشگاه کتاب تهران فرسنگ‌ها فاصله داریم ولی هنوز برگزاری و استقبال از آن، مایه امیدواری است. طبق آمار در این دوره، هفت میلیون نفر از نمایشگاه کتاب بازدید کردند و بیش از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار جلد کتاب به فروش رفت.
نکته جالب در این دوره، فعالیت قابل قبول سامانه مجازی بود که حدود یک میلیون و چهارصد هزار نسخه کتاب در کنار به فروش رفت.
درگذشت احمدرضا احمدی، شاعر نوگرا
دوستان، نویسندگان و شاعرانِ بسیاری، احمدرضا احمدی را شاعری جامع‌الاطراف می‌دانستند که نزدیک به ۶۰ سال شعر نوشت و عمرش را بیهوده باطل نکرد.
احمدی کاری نو با شعرش انجام داد و راهی متفاوت از شاعران هم عصر خود در پیش گرفت. شعر او نه تنها وزن و ردیف و قافیه نداشت بلکه از موسیقی و سجع و هرگونه ویژگی‌های ظاهری زیباشناختی شعر سنتی ایران که تا آن زمان در شعر نو حفظ شده بود، بی‌بهره بود.
احمدرضا احمدی به خاطر نوآوری‌هایش در شعر، در ابتدا مورد طعن و کنایه‌های زیادی قرار گرفت و مدت زمان زیادی طول کشید تا جامعه ادبی ایران او را به رسمیت بشناسد. به قول عباس کیارستمی یک چیز دیگر بود و این متفاوت بودن را در شعرهایش نشان می‌داد.
این شاعرِ نوگرا، پس از ۱۷ بار بستری شدن در بیمارستان و رنجِ بیماری کشیدن، سرانجام در ۲۰ تیر ۱۴۰۲ و در ۸۳ سالگی، زمین را با درد و رنج‌هایش ترک کرد و راهی سفری ابدی شد.
حاشیه‌های طاقچه، از فیلتر تا رفع فیلتر
کمتر خبری حاشیه‌ای از برنامه‌ها و وب‌سایت‌های کتابخوان و فروش کتاب می‌شنویم و به همین خاطر، حاشیه‌های طاقچه در مرداد ۱۴۰۲، به طرز عجیبی مورد توجه قرار گرفت.
پس از انتشار عکسی از کارکنان طاقچه، ناگهان فضای فرهنگی و رسانه‌ای کشور، تحت الشعاع این عکس قرار گرفت و موجب فیلترشدن برنامه و وب‌سایت این پلتفرم شدند.
با بالا گرفتن حاشیه‌ها، چندین انتشاراتی از قطع همکاری خود با طاقچه خبر دادند و رفتار هنجارشکنانه کارکنان آن اعلام انزجار کردند.
در نهایت با توضیحات این پلتفرم با پادرمیانی وزیر ارتباطات و تضمین سکو‌ها به التزام به قانون طاقچه رفع فلیتر شد.
درگذشت شاپور جورکش، شاعر، مترجم، نمایشنامه‌نویس و منتقد ادبی
می‌گویند ۷۳ سال برای کسی که عمرش را در راه نوشتن و ترجمه گذاشته است، زمانی کم برای زیستن است. شاپور جورکش در مرداد ۱۴۰۲ به خاطر مشکلات ریوی درگذشت تا جامعه فرهنگی ایران، یکی از اعضای فعال و فرهیخته‌اش را از دست بدهد.
جورکش در زمینه شعر، پژوهش و ترجمه آثار مهمی را به ثبت رسانده که رویکردی رویکردی تازه به شعر و شاعری نیما یوشیج و نگاهی به زندگی و آثار صادق هدایت، از جمله آنها هستند.
جورکش مدرک فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه شیراز دریافت کرده بود و در زمینه ترجمه نیز فعالیت می‌کرد.
درگذشت ابراهیم گلستان در ۱۰۰ سالگی
خبرِ درگذشت ابراهیم گلستان در ۱۰۰ سالگی، یکی از خبر‌های مهم مرداد ۱۴۰۲ بود. گلستان در تاریخِ معاصر به ویژه در دهه‌های ۲۰، ۳۰ و ۴۰ آدم تاثیرگذاری در حوزه فرهنگ و هنر بود. هرچند بیشتر نام او به خاطر حاشیه‌های زندگی و ارتباطش با فروغ فرخزاد بیشتر به یاد آورده می‌شود.
گلستان پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه و در همان جوانی به واسطه همکاری با انتشارات شرکت نفت ایران و انگلستان به ترجمه رمان‌های معروف جهان برای نشریه‌ی روزانه‌ی اخبار هفته پرداخت و برای مدتی، اداره‌ی این نشریه را هم پذیرفت.
ابراهیم گلستان در سال ۱۳۲۶ اولین داستانش را با نام «به دزدی رفته‌ها» در ماهنامه‌ی مردم منتشر کرد. این داستان بعد‌ها در مجموعه‌ی «آذر، ماه آخر پاییز» منتشر شد. «مد و مه»، «اسرار گنج دره جنی» و «ماهی و جفتش» از دیگر نوشته‌های گلستان هستند.
او در همین دوران داستان‌هایی را از ارنست همینگوی، ویلیام فاکنر و آنتون چخوف ترجمه کرد و آنها را در یک مجموعه به چاپ رسانید.
درگذشت محمد محمدعلی، نویسنده و پژوهشگر ادبی
محمد محمدعلی از همان نخستین کتابش به نام مجموعه داستانی با نام «دره هندآباد گرگ داره» در سال ۱۳۵۴، به شیوه‌ای واقع‌گرایانه به زندگی فقرزده روستاییان پرداخت. محمدعلی بعد‌ها با رمان «برهنه در باد» برنده جایزه داستان‌نویسی «یلدا» در سال ۱۳۸۱ شد.
به عقیده منتقدان ادبی هیچ نویسنده‌ای به اندازه او بر آب و نان و مسائل مترتب بر آن تمرکز نکرده است. تقریباً در تمام رمان‌های این نویسنده چندآوایی داستانی وجود دارد و بدنه داستان از زبان راوی‌های متعدد و گاه راوی- نویسنده شکل می‌گیرد. همچنین در بیشتر آنها عدم قطعیت و تعلیقی در پایان بندی دیده می‌شود.
محمدعلی نویسنده‌ای پرکار بود و شهریور ۱۴۰۲ در ۷۵ سالگی در کانادا از دنیا رفت.
ماجرای عجیب ممیزی کتاب‌های شفیعی کدکنی
خبر ممیزی کتاب محمدرضا شفیعی کدکنی یکی از آن اتفاقات عجیب حوزه کتاب در سال گذشته بود. در آذر ۱۴۰۲ خبری با این مضمون در رسانه‌ها منتشر شد: «مجموعه شعر «نامه‌ای به آسمان» محمدرضا شفیعی کدکنی هنوز موفق به دریافت مجوز نشر نشده است.»
محمدعلی مرادیان، مدیرکل دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد گفته بود: «کتاب دارد خوانده می‌شود. به چند نفر از اهالی شعر نیز کتاب را داده‌ایم تا بخوانند و نظرشان را بگویند. ان‌شاءالله درباره کتاب تصمیم‌گیری شود.»
این خبر و صحبت‌ها بازتاب زیادی در جامعه فرهنگی کشور داشت و واکنش‌های بسیاری برانگیخت. پس از واکنش‌های منفی به صحبت‌های مرادیان، یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزیر ارشاد به دنبال رفع و رجوع این حاشیه عجیب برآمد و گفت: «اصولاً ارشاد هیچ‌گونه ارزیابی کیفی و علمی درباره آثار ندارد، در هیچ حوزه‌ای نه در حوزه ادبیات و نه حوزه‌های دیگر و مسئولیت محتوایی و کیفی آثار بر عهده نویسنده است.» او همچنین تاکید کرد که استاد شفیعی کدکنی از مفاخر ادبی ایران است. هیچ محدودیتی برای انتشار آثار ایشان وجود ندارد.
درگذشت میرشمس الدین ادیب سلطانی، نویسنده و مترجم بزرگ کشور
میرشمس‌الدین ادیب سلطانی به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، فرانسه، یونانی، عربی، ایتالیایی، روسی، عبری، ارمنی، لاتین، فارسی میانه، پارتی، اوستایی و زبان‌های پارسی باستان مسلط بود و کتاب‌های فلسفی مهمی مثل منطق ارسطو، سنجش خرد ناب کانت و همچنین رساله منطقی-فلسفی ویتگنشتاین را به زبان فارسی ترجمه کرده بود.
دکتر ادیب سلطانی تالیفات متعددی به زبان فارسی و انگلیسی دارد و آثار او مشهور به استفاده گسترده از واژگان فارسی و بهره جستن از پارسی باستان، پارسی اوستایی و پارسی میانه است. این استاد شهیر زبان فارسی وی در ۲۰ مهر ۱۴۰۲ در تهران درگذشت.
جشن خودکفایی کاغذ
چند سالی است که تحریم کاغذ و به تبع آن گرانی کاغذ و کتاب، مسئولان فرهنگی را به فکر تولید کاغذ در داخل کشور انداخته است. منتهی به خاطر شرایط ویژه کشور و بحران کم آبی و سایر مسائل دیگر، این موضوع با چالش‌های زیادی روبه‌رو بود.
وزیر ارشاد در زمان نمایشگاه کتاب قول تولید کاغذ داخلی را داده بود و سرانجام در آذر ۱۴۰۲، همزمان با افتتاح فاز دوم کارخانه کاغذ مازندران، وزیر ارشاد جشن خودکفایی کاغذ را اعلام کرد و گفت: «روزی که دولت را تحویل گرفتیم تولید کاغذ ایرانی در کشور پنج تن و نهایتا ۱۰ هزار تن بود و ما امروز در آستانه تولید ۸۰ هزار تن کاغذ ایرانی هستیم.»
وزیر ارشاد همان روز بیان کرد که تلاش داریم در پایان چهار سال تمام نیاز‌های داخلی را با حداکثر امکان پوشش دهیم و بخشی را هم به خارج از کشور صادر کنیم. حال باید دید این جشن خودکفایی کاغذ تاثیرش را بر روی بازار نشر می‌گذارد و جلوی بالا رفتن قیمت کتاب‌ها را در سال ۱۴۰۳ می‌گیرد یا باز هم شاهد تورم در این حوزه خواهیم بود.
درگذشت صمد موحد، از بزرگترین نویسندگان ادبیات عرفانی
صمد موحد فیلسوف، نویسنده، پژوهشگر فلسفه و عرفان و مصحح آثار عرفانی و ادبی بود و نخستین مدیرِ بخش فلسفه و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی به شمار می‌رفت.
موحد سال‌ها به‌عنوان استاد فلسفه و عرفان در دانشگاه‌های گوناگون، همچون دانشگاه خوارزمی به تدریس پرداخت. از جمله آثار مهم ایشان می‌توان به کوی طریقت، نگاهی به سرچشمه‌های حکمت اشراق و مفهوم‌های بنیادی آن، عارفی با دو چهره و نیز برگردان و توضیح و تحلیلِ کتاب فصوص‌الحکم در همکاری با برادرش محمدعلی موحد اشاره کرد.
استاد موحد در آبان ۱۴۰۲ و در ۸۷ سالگی دیده از جهان فروبست.
ایجاد سامانه نظارت مردمی بر آثار منتشر شده
در سال گذشته حوزه کتاب هرچقدر می‌خواست به دور از حاشیه کار کند، دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت ارشاد علاقه‌ای به این کار نداشت.
پس از ماجرا‌های مربوط به ممیزی کتاب شفیعی کدکنی، این بار نوبت به ایجاد سامانه نظارت مردمی بر آثار منتشر شده رسید.
مطرح شدن این سامانه از همان ابتدا با انتقادات زیادی مواجه شد و صدای اهالی فرهنگ را درآورد. تقریبا بیشتر رسانه‌ها نسبت به ایجاد این سامانه موضع منفی گرفتند و نوشتند مشکلات امروز نشر ارتباطی با ممیزی ندارد.
پس از بحث و جدل‌های فراوان در رابطه با طرحی که نفعی برای صاحبان نشر و نویسندگان ندارد، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با تاخیر یک ماه درباره نگرانی‌ها از ایجاد چنین سامانه‌ای گفت: «ممیزی و نظارت برای ارشاد است و ما نظارت پسینی نداریم. این اتفاق فقط برای ارتقای کیفیت است.»
افزایش مبلغ جایزه جلال
از زمان راه‌اندازی جایزه «جلال آل احمد» قرار بود به برگزیدگانش ۱۱۰ سکه جایزه بدهد تا به گران‌ترین جایزه ادبی کشور شناخته شود ولی گرانی بی حد و اندازه سکه، در دوره هشتم جایزه جلال، تعداد سکه‌ها را کم کرد.
چون افزایش قیمت سکه سر ایستادن نداشت، مسئولان ارشاد را به فکر جایگزین کردن پول با سکه کردند. با همین منظور جایزه جلال یک بار مبلغی ۱۰۰ میلیونی به خود دید و سپس تا ۲۵۰ میلیون تومان افزایش پیدا کرد.
خوشبختانه برای شانزدهمین دوره جایزه جلال در سال ۱۴۰۲، مدیرعامل خانه کتاب از افزایش ۱۵۰ میلیون تومانی این جایزه خبر داد. با این حساب در سال گذشته برگزیدگان جایزه جلال، مبلغ ۴۰۰ میلیون تومان جایزه گرفتند که رقمی قابل قبول و خوب برای حوزه کتاب به شمار می‌رود.
حواشی عدم انتشار کتاب سیدمهدی شجاعی
سید مهدی شجاعی از نویسندگان مطرح کشورمان در صفحه شخصی خود با اشاره به منتشر نشدن تازه‌ترین اثر خود نوشت: «جلد اول رمان «حماسه سجادیه» با عنوان «تویی به جای همه» منتشر شد. جلد دوم با عنوان «اگر غم لشگر انگیزد» در چنبره بررسی و ممیزی گرفتار ماند و مجوز انتشار گرفت، اما بلافاصله پس از انتشار به تشخیص افرادی از شورای نظارت، غیرقابل توزیع شناخته شده و دستور توقف توزیع صادر شد و جلد سوم با عنوان «جز حکایت دوست» مدتهاست که در تعلیق مانده و پاسخ صریحی به ناشر داده نشده.»
همین مطلب کافی بود تا دوباره موجی از واکنش‌ها را نسبت به اعطای مجوز و برخورد سلیقه‌ای با آثار برانگیزد. پس از انتشار یادداشت شجاعی، وزیر ارشاد خیلی زود واکنش نشان داد و گفت: «با دوستان خود صحبت کردم و انشاالله در هفته آتی این موضوع را به شکل حضوری جلو خواهیم برد.»
درگذشت امیربانو کریمی، استاد بزرگ زبان فارسی
امیربانو کریمی مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی را از دانشگاه تهران گرفته بود و در همان دانشگاه به ادبیات تدریس می‌کرد. ایشان در زمینه سبک هندی و صائب‌شناسی متبحر بود و در چهارمین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار زبان و ادبیات فارسی برگزیده شد.
امیربانو کریمی همسر مظاهر مصفا بود و در زمینه شعر، صاحب تالیفات متعددی بود. این استاد بزرگ زبان فارسی در دهم دی ماه ۱۴۰۲ و در ۹۲ سالگی از دنیا رفت.
احتمال حضور در نمایشگاه کتاب فرانکفورت ۲۰۲۴
پس از انصراف ایران از حضور در نمایشگاه کتاب فرانفکورت در سال ۲۰۲۳، همه منتظر بودند تا ببنند واکنش مدیران فرهنگی ارشاد به حضور در نمایشگاه بعدی چه خواهد بود.
یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزیر ارشاد، اعلام کرد که اگر زمینه حضور عزتمندانه ایران فراهم باشد ما به شرکت در این نمایشگاه علاقه‌مندیم. با توجه به اظهارنظر احمدوند و از آنجایی که نمایشگاه کتاب فرانکفورت، مهم‌ترین و بزرگترین نمایشگاه کتاب در جهان شناخته می‌شود، باید حضور ایران در نمایشگاه سال ۲۰۲۴ را قطعی دانست.
درگذشت کریم مجتهدی، فیلسوف بزرگ ایران‌زمین
۲۵ دی ۱۴۰۲، کریم مجتهدی، استاد تمام و فیلسوف بزرگ ایران‌زمین درگذشت این فرهنگ ایران یکی از مفاخر خودش را از دست بدهد.
مجتهدی از شاگردان «هانری کربن» و تحصیل‌کرده دانشگاه سوربن فرانسه بود و از جمله فیلسوفان بزرگ ایران در قرن حاضر به شمار می‌آمد. مجتهدی بیش از ۳۰ اثر را تألیف یا ترجمه کرده که «فلسفه در قرون وسطی، فلسفه تاریخ، سید جمال‌الدین اسدآبادی و تفکر جدید، فلسفه و فرهنگ، نگاهی به فلسفه‌های جدید و معاصر در جهان غرب، آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب، افکار هگل، سهروردی و افکار او و مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران» از جمله این آثار هستند.
تغییراتی در سازوکار ممیزی
پس از حاشیه‌های عجیب در رابطه با ممیزی کتاب، یاسر احمدوند در آخرین روز‌های اسفند ۱۴۰۲، خبر از تغییراتی در سازوکار ممیزی داد و گفت: «در حال حرکت به سمتی هستیم که گشایش‌های بسیار جدی برای صاحبان آثار و چهره‌های شناخته‌شده چه نویسنده و چه ناشر فراهم کنیم تا بحث نگاه نظارتی را به خودشان واگذار کنیم و این موضوع جدا از «سامانه نظارت مردمی» است که آیین‌نامه آن در حال آماده‌سازی است.»
معاون فرهنگی وزیر ارشاد جزئیات این طرح را اینگونه اعلام کرد: «قرار بر این است شیوه‌نامه‌ای را آماده کنیم تا برخی از افراد حقیقی و حقوقی (برخی از ناشران و پدیدآورندگان) که از نظر هیئت نظارت بر نشر و به تشخیص آن هیئت نیازی نیست که آثارشان به لحاظ محتوایی بررسی شود، خودشان بر آثارشان نظارت داشته باشند.»
باید دید با توجه به تمهیدات اندیشیده شده در سال ۱۴۰۳، شاهد باز شدن گره کور ممیزی از صنعت نشر کشور هستیم یا خیر.
نمایشگاه کتاب ۱۴۰۳ در مصلای تهران با حضور کتابفروشی‌ها
متاسفانه نمایشگاه کتاب تهران پس از ۳۴ سال، هنوز جای ثابتی برای برگزاری ندارد و کتابدوستان هر سال باید منتظر بنشینند تا ببینند نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب برگزار می‌شود یا مصلی. این بی‌ثباتی برای برگزاری نمایشگاهی معتبر که داعیه بین‌المللی بودن هم دارد، آسیب بزرگی محسوب می‌شود.
تصمیم بر این شده تا سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه کتاب در مصلای تهران برگزار شود و اتفاق ویژه‌اش به حضور کتابفروشی‌ها در نمایشگاه برمی‌گردد. معاون فرهنگی وزیر ارشاد بر توسعه حضور کتابفروشی‌ها در نمایشگاه کتاب تاکید کرده و این حضور اتفاق جدیدی را در نمایشگاه رقم خواهد زد.
تعطیل شدن کتابخانه سازمان برنامه و بودجه؛ شایعه یا واقعیت
اولین بار خبر خبر تعطیلی کتابخانه سازمان برنامه و بودجه به عنوان کامل‌ترین کتابخانه اقتصادی ایران موجی از نگرانی را در میان کارشناسان و علاقه‌مندان به دانش اقتصاد ایجاد کرد.
علی میرزایی مدیرمسئول نشریه نگاه نو در یادداشتی نسبت به این تعطیلی واکنش نشان داد و نوشت: این روز‌ها مکرر شنیده‌ام که تصمیم گرفته‌اند کتابخانه سازمان برنامه و بودجه را جمع کنند. باورنکردنی است. این کتابخانه افتخار سازمان و حتی کشور است. در این کتابخانه مهم‌ترین اسناد برنامه‌ریزی توسعه ایران و جهان طبقه‌بندی و نگهداری می‌شود.
پس از چند روز بی‌خبری در نهایت اعلام شد که برای سازماندهی و حفاظت از اسناد به عنوان منابع اطلاعاتی ارزشمند کتابخانه مرکزی سازمان برنامه و بودجه به مکان دیگری منتقل می‌شود. همچنین از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور تاکید شد که موضوع حذف کتابخانه در ساختار تشکیلاتی سازمان به هیچ عنوان در دستور کار نیست و صرفا جابجایی مکان فیزیکی آن مدنظر است.
نویسنده: احمد محمدتبریزی
