روزهای پرالتهاب اسفندماه ۹۸ و در بحبوحه اخبار نگران‌کننده و غم‌انگیز، از بحران‌های اقتصادی و اجتماعی سیاه سال ۹۸ گرفته تا شیوع جهانی ویروس کرونا، در میانه ملال و اندوه و نگرانی دوستداران موسیقی ایرانی از خبر بستری شدن محمدرضا شجریان در بیمارستان به دلیل وخامت حال جسمانی و از همه بدتر، شایعه چرکینِ درگذشت استاد شجریان توسط چندی از رسانه‌ها، خبر خوش انتشار آلبوم خراسانیات، همچون «خیالِ آبِ روشن که به تشنگان نمایی»، مرهمی بود بر ناملایمات و تلخی‌های سال ۹۸ و مژده‌ای شیرین برای دوستداران شجریان و مشکاتیان؛ آن هم پس از سه سال و نیم از انتشار آخرین آلبوم همکاری مشترک این دو هنرمند (آلبوم طریق عشق).
آلبوم خراسانیات که حاصل همکاری دو ستون ستبر موسیقی ایران پرویز مشکاتیان و محمدرضا شجریان است، حاصل ضبط استودیویی با گروه عارف در سال ۱۳۶۵ است؛ درست میانه سال‌های دهه 60 که اوج همکاری این دو هنرمند و آفرینش شاهکارهایی همچون دستان، نوا مرکب‌خوانی، بیداد، آستان جانان، طریق عشق و… بود. آثاری که هر کدام تکانه بزرگی بر پیکره موسیقی ایرانی و محرک آن به پیشرفت و تعالی بود.
در ابتدای آلبوم خراسانیات، قطعه معروف و ماندگار مشکاتیان (قطعه کاروانیان) در دستگاه راست پنجگاه با اجرای همنوازان گروه عارف: پرویز مشکاتیان، بیژن کامکار، جمشید عندلیبی، اردشیر کامکار، محمد فیروزی، منصور سینکی و ارژنگ کامکار را می‌شنویم؛ قطعه‌ای که پیش‌تر آن را در آلبوم مقام صبر با اجرای گروه عارف و نیز در آلبوم خاطره‌انگیز قاصدک با اجرای سنتور و تنبک پرویز مشکاتیان و همایون شجریان شنیده بودیم.
شاهکاری در راست پنجگاه با افت و خیزهای ملودیک و تحرکات زنده ریتمیک که از نشانه‌های ذهن خلاق و آفریدگار مشکاتیان است که هر بار، ترکیبات دو، سه و چهارضربی را با آکسان‌ها و تاکیدات متنوع در مجموعه لنگ «شانزده ضربی »در هم آمیخته می‌کند و جمله‌پردازی‌های شیرین راست پنجگاه و راک را استوار بر این ترکیب پیش می‌برد.
با این مقدمه زیبا و استوار، به استقبال تصنیف «گفتی که ممیر» می‌رویم که آفریده‌ای زیبا روی شعری از ملک الشعرای بهار است.
آنچه در تصانیف این آلبوم و از جمله این تصنیف پیش از هرچیز جلب‌توجه می‌کند، استفاده و خوانش اشعار بهار با لهجه قدیمی خراسانی است و از این حیث، این آلبوم را می‌توان ادای دین مشکاتیان و شجریان به زادگاه‌شان خراسان بزرگ دانست که از دیرباز مهد پرورش بسیاری از بزرگان شعر و ادب و هنر و فرهنگ ایران بوده است؛ نامدارانی چون فردوسی، عطار، خیام، ادیب نیشابوری، ملک الشعرا بهار، عماد خراسانی، غلامحسین یوسفی، شفیعی‌کدکنی، اخوان ثالث و…
این تصنیف بر پایه ریتم دوضربی ترکیبی (شش هشت با متر سنگین) با مایه راست پنجگاه آغاز شده، ولی به حکمِ نبوغ هنری و تسلط ادبی پرویز مشکاتیان و به ضرورت فحوا و محتوای شعری، در ادامه برداشت‌هایی از گوشه شکسته، سپس رضوی و فرود به عشاق، حجاز و حتی گوشه سلمک در دستگاه شور را می‌شنویم و سپس بازگشت هنرمندانه به دستگاه اصلی یعنی راست پنجگاه را شاهد هستیم؛ یعنی گردشی جذاب و مفرح از راست پنجگاه به شور و بازگشت به دستگاه مادر!
با دقت در محتوای شعر دلیل این مدولاسیون هنرمندانه را درمی‌یابیم.
آهنگساز، شکوه و عظمت «شیرِ نرِ عشق» و بی‌ثمری جدال با او را در همان دو بیت نخستین تصنیف را در مایه شکوهمند «راست پنجگاه»به تصویر کشیده، سپس تاب و تحمل معشوق در برابر جور و ستم عشق را در شکسته (که در نهادِ خود حالاتی از عجز و تسلیم دارد)، اوج و منتهای خاکساری عاشق را که تابِ تحملِ خلیدن یک خار در پای معشوق را ندارد در رضوی (که شدیدا عاشقانه می‌نماید)، خیال‌پردازی‌های شبانه و «سودای سر زلف معشوق پختن به خیال» را در گوشه حجاز (که در نهادِ خود راز و نیاز و خیال‌پردازی دارد) و در نهایت، طاق (تنها) بودن در بی‌قراری‌ها و جفت (قرین) بودن با یاد معشوق، این پارادوکس و دوگانگی احوالات عاشق را در گوشه سلمک به تصویر کشیده (که همچون بغضی فروخورده، می‌خواهد که برآید، اما برنمی‌آید!) و در نهایت به شکوه و صلابت راست پنجگاه برمی‌گردیم.
اینجاست که به هنرِ «تصویرگری» مشکاتیان در به تصویر کشیدن تمام جزییات و حالات شعر و پیوند و تلفیق آن با ملودی‌های ناب و بکر ساخته و پرداخته‌اش می‌شود پی برد. بی‌گمان او «نقاشِ ملودی‌ها و شاعرِ موسیقی» ما بود.
در ادامه تصنیف، چهارمضراب بر اساس گوشه نهیب نیز همچون دیگر ساخته‌های بی‌کلام مشکاتیان شنیدنی و زیباست.
سومین قطعه آلبوم خراسانیات، تصنیف زیبا و شنیدنی «زُلفای قجری»ست. مقدمه این تصنیف را پیش‌تر در آلبوم کنج صبوری در اتصال به تصنیفی دیگر (تصنیف «ای عاشقان» با صدای علی رستمیان و همخوانی سپیده رییس‌سادات و اجرای گروه عارف) شنیده بودیم.
مقدمه‌ای بسیار زیبا و دل‌انگیز که بر اساس مایه راک در دستگاه راست پنجگاه و در ریتم دوضربی ترکیبی با تمپوی سنگین ساخته شده، با ضدضرب‌های تکرارشونده در چند میزان آغازین و آکسان‌گذاری‌های پی‌در‌پی روی مضراب‌های راست و چپ سازهای مضرابی آغاز شده و سپس با تاکید بر ضرب نخست میزان، به پیشواز جمله‌های غنایی و شورانگیز مشکاتیان در این مقدمه می‌رویم.
گذارهای چندباره بین راک و دستگاه مادر (راست پنجگاه) در این مقدمه و تعلیق بین این دو مایه، بارها و بارها شنونده را در غنای جملات راک به اوج شوریدگی می‌برد و دوباره به ساحل امن و آرام راست پنجگاه می‌رساند؛ همچون مسافری سوار بر زورقی شناور در دریا، گاه با امواج متلاطم دریا برانگیخته شده و گاه بر آبی آرامِ موج شناور است.
در میانه این تعلیق هستیم که صدای غرا و پرصلابت محمدرضا شجریان، با کلامی عاشقانه و شورانگیز از ملک‌الشعرا بهار، شکواییه‌ای عاشقانه و پرتمنا می‌آغازد: «زُلفای قجری در هم و بشکسته مکن باز…» تصنیفی به غایت زیبا که تماما شرح تمنای عاشق است و وصفِ استغنای عشق!
شایسته می‌دانم اشارتی به طراحی گرافیک جلد آلبوم داشته باشم که آوا مشکاتیان (فرزند زنده‌یاد مشکاتیان و نوه دختری شجریان) بر پایه عکس‌هایی از خطه خراسان به زیبایی تصویر کرده است؛ عاشق و معشوقی با لباس اصیل و بومی بر فراز تپه ماهورهای خراسان که گویی در گفت‌وگوی عاشقانه و در عوالم خویش غرقه‌اند و فرسنگ‌ها از شهر و عوالم مادی آن دور هستند!
طراحی گرافیگ آوا مشکاتیان، به زعم نگارنده، بیشترین ارتباط محتوایی را با همین تصنیف «زلفای قجری» و همچنین اشعار باباطاهر در قطعه ساز و آواز این اثر (تراک ششم آلبوم) و البته با کلیت قطعات آلبوم دارد و به خوبی بیانگر فضای حسی و محتوایی قطعات و اشعار آلبوم است و از این حیث نمره قابل قبولی به این طراحی می‌توان داد.
به پیشواز «خزان» می‌رویم!
گویی بهارِ آرزوها و گرمای پرحرارتِ عشق تابستانی، در گذرِ روزها و ماه‌ها، به فصلِ خزان رسیده و برگ‌های سبزِ درختِ پربارِ عشق که حاصل ایام شباب بوده، در موسمِ پاییز به رنگ زرد بدل شده و در مواجهه با بادِ خزانی، از پی هم، از شاخه‌های بی‌رمق درخت جدا گشته و رقصان و لغزان در باد رها می‌شوند، اوج می‌گیرند و فرو می‌آیند و پس از رقصی اینچنین در میانه میدانِ خزان، آرام آرام به زمین می‌افتند و آرام می‌گیرند! در قطعه خزان، برگ‌های درخت عشق را می‌بینیم که در رقصی شکوهمند و قهرمانانه، با درخت و حیات بدرود می‌گویند.
پرویز مشکاتیان، آفریدگار این سمفونی عظیم و زیباست؛ هم او گفته است که: «ملودی قطعه خزان، در نگاهم به درخت خزان زده حیاط منزل و جدا شدن برگ‌ها از درخت و رقص آنها در باد به ذهنم آمد و آن را نوشتم!» (نقل به مضمون)
قطعه خزان، چهارمین قطعه آلبوم خراسانیات است که یک‌باره از فضای راست پنجگاه و راک و نهیب کنده می‌شویم و به شور می‌رسیم.
بی تردید قطعه خزان در دستگاه شور، از زیباترین و ماندگارترین آفریده‌های پرویز مشکاتیان است؛ قطعه‌ای که پیش‌تر، بارها و بارها آن را شنیده‌ایم و از اوج خلاقیت آفریننده‌اش به وجد آمده‌ایم.
از جمله معروف‌ترین و استوارترین اجراها از این قطعه را در آلبوم «مژده بهار» با ترکیب و ارکستراسیون کامل‌تر گروه عارف شنیده‌ایم؛ آنجا که در کنار تمام سازهای آنسامبل عارف، خروش و غوغای دف بیژن کامکار، هرچه بیشتر رقصِ دوضربی برگ‌های رقصان در باد را برای شنونده مجسم می‌کند و از همین رو، در اولین و دومین بار شنیدنِ این قطعه در آلبوم خراسانیات آن هم در غیابِ ساز دف، شاید برای شنونده‌ای که آن خروش و غوغا را شنیده باشد، این اجرا چندان جذاب و شنیدنی نباشد؛ خصوصا که ترکیب آنسامبل عارف در این اجرا محدود به هفت نوازنده است!
اما با چندباره شنیدن آن، جای خالی نوای دف و کمتر بودن حس جوش و خروش در قطعه، جای خود را به پررنگ‌تر شنیده شدن ملودی و درک عمیق‌تر غنای نابِ آن می‌دهد؛ خاصه در فضاهایی که نوای کمانچه (سوپرانو) با قیچک (آلتو) در هم آمیخته شده‌اند، رقصی در کمال زیبایی و پختگی می‌بینیم (می‌شنویم). نگارنده، با درک حسی این قطعه، همواره ابیات مولانا را در خاطر می‌آورد:
این جهان همچون درخت است‌‌ای کرام
ما بر او چون میوه‌های نیم خام
سخت گیرد خام‌ها مر شاخ را
زان که در خامی نشاید کاخ را
چون بِپُخت و گشت شیرین، لب گزان
سست گیرد شاخ‌ها را بعد از آن
پس از قطعه خزان، قطعه ساز و آواز در دشتستانی، با همنوازی سنتور پرویز مشکاتیان بر اساس چهار دوبیتی از باباطاهر در آلبوم گنجانده شده است.
این ساز و آواز، ضبط زنده از اجرای کنسرتی در آلمان غربی در سال ۱۳۶۸ است؛ در برنامه‌ای که شجریان و مشکاتیان به همراه گروه عارف برای اجرای رپرتوار دستان به آلمان سفر می‌کنند، شجریان و مشکاتیان در حاشیه اجرای گروه، برنامه ساز و آوازی در دشتستانی اجرا می‌کنند که رادیو آلمان آن را پخش می‌کند.
آنچه در این قطعه ساز و آواز عاشقانه و بسیار زیبا، به عنوان نقطه ضعف در همان ابتدا احساس می‌شود، کیفیت صوتی پایین‌تر نسبت به سایر قطعات آلبوم و همچنین شنیده شدن چندین باره صدای سرفه شنوندگان برنامه در طول ساز و آواز است که شاید به دلیل پالایش نه چندان خوب این ساز و آواز باشد و شاید هم پالایش صوتی این قطعه بیش از این مقدور و ممکن نبوده است!
باری این قطعه با تکنوازی سنتور مشکاتیان در درآمد «دستگاه شور از سل» آغاز شده و مطابق انتظار، جمله‌پردازی‌های درخشان مشکاتیان، شنونده را برای نیوشیدن شور و دشتستانی‌ای شیرین آماده می‌کند.
ساز و آواز در درآمد گونه‌ای در دستگاه شور با مطلع «دو چشمم دردِ چشمونِ تو چیناد…» آغاز شده و در ادامه فضا به دشتستانی تغییر کرده و دشتستانیات شیوا و دلکشی از شجریان و مشکاتیان می‌شنویم.
دوبیتی‌های بعدی در گوشه‌های غم‌انگیز و خسرو و شیرین خوانده می‌شود و مطابق انتظار، توانمندی شجریان در خوانش دیگرگونه‌ای از اشعار باباطاهر و دشتستانی‌خوانی را به همراه جواب آوازهای درخشان سنتور مشکاتیان می‌شنویم.
شاید نقطه اوج هنرِ شجریان در این قطعه ساز و آواز (به زعم نگارنده)، دوبیتی پایانی با مطلع «به سر شوقِ سرِ کوی تو دیرم…» باشد؛ این دوبیتی از نت شاهد گوشه سارنگی (سی بمُل) آغاز شده و انتظار می‌رود در ادامه نیز اجرایی از گوشه سارنگی را بشنویم؛ اما در تکرار مصرع اول، با تغییر همین نت (سی بمل) به عنوان شاهد بیات ترک، گوشه شهابی از بیات ترک خوانده می‌شود و در پایانِ دوبیتی، بازگشت به دستگاه شور را می‌شنویم و بدین شکل، تلالویی دیگر از نبوغ و تسلط کم مانند شجریان بر ردیف و آوازهای ایرانی و زیبایی‌شناسی هنری را شاهد هستیم.
در قطعه پایانی خراسانیات، بر پایه شکواییه‌ای عاشقانه از ملک‌الشعرا بهار، تصنیف «یقین دِرُم» در دستگاه شور را می‌شنویم. پیش‌تر، ملودی این تصنیف زیبا را در آلبوم «تمنا» با نوازش مضراب‌های سنتور مشکاتیان شنیده بودیم؛ هم آنجا که خود او، شعر «بهار» را در کنار نوای سنتورش دکلمه کرده: «یقین دِرُم اثر امشو به‌های های مو نیست / که یار مسته و گوشش به گریه‌های مو نیست!»
اگر از سخن در باب ملودی غنی و بکر این تصنیف که آفریده روحِ پالوده مشکاتیان است گذر کنیم، باید در باب نبوغ بی‌مانند آفریدگارِ این اثر در ترکیب و تلفیق این شعر با ریتم «پنج ضربی لنگ» و تکرارهای مکرر دورهای «دو ضربی» و «سه ضربی» و آکسان‌ها سخن گفت.
آنجا که در مصرع‌هایی چون «که یار مسته و گوشش به گریه‌های مو نیست» یا مصرع «نمود خونُمه پامال و خونبِهامه نداد»، تلفیق درست شعر با ریتم، بی‌آنکه خللی در گردش ریتم یا ادای صحیح واژگان شعر رخ دهد، گویی تنها از پرویز مشکاتیان برمی‌آید.
شاید نقطه اوج هنر مشکاتیان در پیوند دقیق و صحیح شعر با ریتم، در مصرع «بریز خونُمه با دستِ نازنینِ خودت» عیان باشد؛ مصرعی که بیشترین هجاهای بلند و کشیده را در واژگان خود دارد و از نظر نگارنده، این مصرع، بیشترین لجاجت و سرکشی را در پیوند با این ریتم پرتحرک و اکسنت‌های کوبنده آن دارد؛
در این مصرع، مشکاتیان، در دو میزان نخست، با جابه‌جایی آکسان‌ها (تاکیدات ریتمیک) به ترتیب روی «ضرب‌های اول و چهارم از میزان نخست»، «ضرب‌های اول و چهارم از میزان دوم» و «ضرب‌های اول، سوم و پنجم از میزان سوم» با هنرمندی هرچه تمام‌تر از پسِ هجاهای بلند و کشیده در واژگانِ «بریز»، «خونمه» و «با» برآمده و در میزان چهارم، به روال معمولِ میزان‌های پنج ضربی، تاکید روی ضرب‌های اول و سوم قرار گرفته است و بدین سبب، تسلط و نبوغ هنری او در پیوند و تلفیق مستحکم شعر و موسیقی دیده می‌شود.
در پایان، نگارنده، احتمالِ خطا و سستی در تحلیل خود را ناممکن نمی‌بیند و نیک می‌داند دستِ کوتاهش بر بلندای درختانِ باغ موسیقی ایران زمین و از جمله سروهای افراشته و آزاده‌اش شجریان و مشکاتیان نمی‌رسد و آنچه بر قلم آورده، منتهای حد و قامت او در میوه چیدن از این باغ پربار و خرم بوده و بس. با اشارتی به سخن حکیم نظامی، دفترِ سخن را می‌بندم:
غافل منشین، ورقی می‌خراش
گر ننویسی، قلمی می‌تراش
منبع اعتماد
