تجارت با دین در آشفته بازار کتاب‌های مذهبی

چند ماه پیش خبرگزاری آنا درباره ناشرانی گزارش داد که در انتشار کتاب‌های مذهبی دخیل هستند. طبق این گزارش از میان بیش از ١٠‌هزار ناشر رسمی (دارای مجوز)، تعداد قابل توجهی از ناشران به انتشار کتاب‌های مذهبی اشتغال دارند. این رویکرد که البته نباید سویه‌های اعتقادی آن را نادیده بگیریم، رویکردی تضمین‌شده در بازار نشر به نظر می‌آید؛ آنچنان که کتاب‌های مذهبی هم به دلیل علاقه‌ اقشار مختلف جامعه پرفروش هستند و هم این‌که سوابق نشان می‌دهد چنین کتاب‌هایی مورد عنایت‌های ویژه‌ای از سوی سازمان‌ها و نهادهای مختلف قرار می‌گیرند. در این گزارش آمده بود در لیست‌‌های خرید کتاب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، همواره کتاب‌های مذهبی جایگاه ویژه‌ای در تخصیص بودجه خرید کتاب و تجهیز کتابخانه‌ها دارند. همچنین قیمت پایین کتاب‌ها که نشأت‌گرفته از تخصیص حمایت‌های مالی، بهره‌مندی از انبارهای کاغذ سازمان‌ها و نهادهای دولتی و نیمه‌دولتی است را نیز نباید فراموش کرد.

البته این موارد مقدماتی بود برای رونمایی از خبری که به نظر قابل تأمل می‌رسید. انتشار ١٧٠ عنوان کتاب به یک اسم: «ارتباط با خدا». درواقع آنا گزارش داده بود که در‌ سال گذشته ١٧٠ ناشر کتابی با یک نام چاپ کرده‌اند. در انتشار چنین کتابی می‌توان  رویکردی مثبت داشت و گفت نشان از اقبال مردم به کتاب‌های دینی دارد اما به نظر می‌رسید ماجرا بیشتر تجاری باشد؛ چراکه کتاب‌های «ارتباط با خدا» تغییرات محتوایی چندانی با هم ندارند و به لحاظ فونت و طرح جلد و رنگ‌بندی و… هم دامنه تفاوت اندکی دارند. فقط برخی ناشران برای متمایزکردن کتاب‌ خود با کتاب‌های اینچنین دیگر، از عباراتی نظیر مناجات العابدین، مناجات الشاکرین، مناجات الخائفین، مناجات العارفین، نیایش عارفان، نجوای خالصانه، مناجات الذاکرین و امثال اینها استفاده کرده‌اند.
حالا هم خبرگزاری تسنیم تیتر زده «تجارت با دین در بازار کتاب». ذیل این گزارش نیز به آشفته‌بازار کتاب کودک و نوجوان پرداخته. بنا به این گزارش، بسیاری «در حال ماهی گرفتن از آب گل‌آلود هستند».
سفارشی‌نویسی
در ادامه محمد پوروهاب، نویسنده ادبیات کودک و نوجوان در این زمینه گفته است: «خروار خروار کار مذهبی دارد منتشر می‌شود و بیم آن می‌رود که این کارهای به‌اصطلاح مذهبی، خود عامل ضد مذهبی شوند؛ چرا که سفارش‌نویسی از کیفیت کار می‌کاهد و این نوع نگاه تجاری درنهایت به ضرر آثار دینی است که با جان و علاقه نویسنده نوشته شده‌اند. گاه به دلیل شتاب‌زدگی و مسلط‌نبودن نویسندگان، ضعف‌های محتوایی نیز در این دسته از کارها دیده می‌شود.»
به اعتقاد این شاعر کودک و نوجوان، در حال حاضر این ناشران هستند که بازار کتاب کودک و نوجوان را تحت‌تأثیر خود قرار داده‌اند و ما در آینده نزدیک شاهد ایجاد خلأهای اساسی در عرصه ادبیات کودک و نوجوان و ژانرهای متنوع آن خواهیم بود.
تجاری‌نویسی
کامران شرفشاهی نیز ازجمله شاعران حوزه نوجوان در این‌باره گفته: «نباید حضور در این قلمرو و سرودن برای کودکان و نوجوانان را سهل و آسان پنداشت؛ بالعکس این حوزه نیز دارای ظرایف و دقایق خاص خود است و شاعر می‌بایست با کلامی بسیار ساده و روان و متناسب با گروه‌های سنی، مضامین و مفاهیم مورد نظر خود را ارایه کند. به این لحاظ بسیاری از شاعران از ورود به این عرصه خودداری می‌کنند و توانایی حضور در این عرصه را در خود نمی‌یابند. در این میان، برخی از شاعران اعتنای چندانی به دشواری‌های موجود در این عرصه ندارند و اصرار دارند که حتما در این زمینه طبع‌آزمایی کنند. در آثار این شاعران واژه‌های ثقیل و بیان مفاهیم سنگین برای سنین کودکان و نوجوانان احساس می‌شود و معمولا چنین توجیه می‌کنند که نباید کودکان و نوجوانان را دست کم گرفت.» او نبود «خلاقیت» را یکی از ضعف‌های موجود در این دسته از آثار می‌داند و ادامه می‌دهد: موضوع خلاقیت و نوآوری مسأله بسیار مهم و حساسی است. نمی‌توان توقع داشت که تمامی شاعران و نویسندگان با خلاقیت در این عرصه حضور داشته باشند؛ کما این‌که در سال‌های پس از انقلاب یک جریان تجاری و سفارش‌نویسی نیز به راه افتاده است که اگرچه بخشی از این جریان با نیت حمایت از شاعران و نویسندگان این حوزه و خلق آثار تازه و افزون‌تر در این زمینه شکل گرفت، اما بخش دیگری با نیت کاسب‌کارانه و سوءاستفاده از فضای مذهبی و اعتقادات و باورهای مردم شکل گرفت که این جریان به لحاظ سرمایه‌گذاری‌های گسترده بخش اعظمی از بازار تولیدات کتاب و محصولات فرهنگی را اشباع کرد و با اشغال ویترین‌های کتابفروشی‌ها جا را برای دیده‌شدن آثار خوب و ارزنده تنگ کرد.
نبود نظارت دقیق از سوی مسئولان امر راه را برای آثار ضعیف باز و عرصه را برای کتاب‌های خوب تنگ کرده است. در این آشفته‌بازار انتخاب نیز برای خانواده‌ها دشوارتر می‌شود. اگر در گذشته تنها چند کتاب گزینه اصلی انتخاب بودند،‌ امروز گزینه‌های متعددی پیش روی خانواده‌هاست که با رنگ و لعاب خاص سعی در فروش بیشتر دارند.