دندونات یا صدفه یا مرواری ٠ ٠ – – – ٠ | – ٠ – – – | – – ٠ – -| ٣، ۴، ۴
یه روزی مهمونتم خواهی نخواهی ٠ ٠ – – – ٠ | – ٠ – – – | – – – – -|
علت پیچیدگی این وزن را باید در وجود دو نُتِ سکوت در ابتدای آن دانست؛ توضیح آنکه استفاده از نُتِ سکوت در آغاز میزان را اصطلاحاً ضدضرب مینامند. اکثر مصراعهای شعر پریا به همین شکل، یعنی با دو نت سکوت در ابتدای سطر آغازین شروع میشود:
یکی بود یکی نبود ٠ ٠ – – – ٠ | – – ٠ – – | ٣، ۴
زیر گنبد کبود ٠ ٠ – – – ٠ | – – ٠ – – |
لخت و عور تنگ غروب سه تا پری نشسته بود
٠ ٠ – – – ٠ | – ٠ – – – | – – ٠ – – | – – ٠ – – |
اما همانطور که گفتم شاملو در این شعر از اوزان دیگر نیز استفاده کرده است؛ مثلاً وزنِ پُرکاربردِ «۴، ۴»:
امشب تو شهر چراغونه – – ٠ – – ٠| – – ٠ – – ٠| ۴، ۴
خونه دیبا داغونه – ٠ – – – ٠| – – ٠ – – ٠|
یا وزنِ پُرکاربردِ «۴، ٣»:
هرکی که غُصه داره – ٠ – – – ٠| – – ٠ – ٠ ٠| ۴، ٣
غمِشو زمین میذاره – – – – – ٠| – – ٠ – ٠ ٠ |
یا وزن بسیار کمکاربردِ «١، ۴، ۴، ١» با چهار نُتِ سکوت در آغاز:
عیدِ مردماس، دیب گله داره
٠ ٠ ٠ ٠ – ٠ | – – ٠ – – ٠ | – ٠ – – – ٠ | – ٠ ٠ ٠ ٠ ٠| ١، ۴، ۴، ١
دنیا مالِ ماس، دیب گله داره
٠ ٠ ٠ ٠ – ٠ | – – ٠ – – ٠ | – ٠ – – – ٠ | – ٠ ٠ ٠ ٠ ٠|
نکته جالب دیگر اینکه شاملو برای رفتن از وزنی به وزن دیگر از شگردهای خاصی نیز بهره میجوید که حتی در اشعار عامیانه نیز مشاهده نشده است. میدانیم که در اشعار عامیانه از هر وزنی نمیتوان وارد وزن دیگر شد، بلکه فقط اوزان خاصی که تا حدی شبیه به هم هستند (مثلاً «۴، ۴» و «۴، ٣») کنار هم قرار میگیرند، اما شاملو گاه از وزنی به وزن کاملاً متفاوت دیگر میرود، و برای چنین تغییری در وزن دست به شگردهای خاصی میزند. مثلاً او گاه یکی دو مصراع بدون وزن، یا تقریباً بدون وزن را در میان دو وزن متفاوت قرار میدهد تا به اینترتیب عادت خواننده به وزن قبلی را از میان ببرد. در مثال زیر او برای ورود از وزن «۴، ۴» به وزن کاملاً متفاوت «١، ۴، ۴، ١» ابتدا دو مصراع کوتاه با وزن «۴»، و سپس یک مصراع بیوزن (مصراعهای بیوزن یا تقریباً بیوزن را درون کروشه گذاشتهایم) میآورد، و تازه آنگاه وارد وزن «١، ۴، ۴، ١» میشود:
… میرقصن و میرقصونن – – ٠ – – ٠| – – ٠ – – ٠| ۴، ۴
غنچه خندون میریزن – ٠ – – – ٠| – ٠ – – – ٠ |
نُقلِ بیابون میریزن – ٠ – – – ٠| – ٠ – – – ٠ |
های میکشن – ٠ – – – | ۴
هوی میکشن – ٠ – – – | ۴
[شهر جای ما شد!]١
عیدِ مردماس، دیب گله داره
٠ ٠ ٠ ٠ – ٠ | – – ٠ – – ٠ | – ٠ – – – ٠ | – ٠ ٠ ٠ ٠ ٠| ١، ۴، ۴، ١
دنیا مالِ ماس، دیب گله داره
٠ ٠ ٠ ٠ – ٠ | – – ٠ – – ٠ | – ٠ – – – ٠ | – ٠ ٠ ٠ ٠ ٠|
باری شاملو صرفاً برای هنرنمایی، از مجموعه وسیعی از اوزان عامیانۀ فارسی در «پریا» بهره نگرفته است، بلکه از تغییر وزن برای نمایش هرچه مؤثرتر فضاها و تصاویر و نیز القای هرچه پرقدرتتر مفاهیم گوناگون بهره جسته است. خلاصه اینکه شاعرِ نوآور باید اهل پژوهش باشد وگرنه محکوم است به اینکه، بهقول فروغ، در لای خاکروبه بهدنبال وزن و قافیه بگردد. شاملو هیچگاه چنین شاعری نبود!
١. توجه شود که او برای رفتن از وزن «۴، ۴» به وزن «١، ۴، ۴، ١» ابتدا دو مصراع با وزن «۴» میآورد، سپس یک مصرع تقریباً بدون وزن میآورد تا ذهن خواننده را هرچه بیشتر از وزن قبلی دور کند، و بعد وارد وزن «١، ۴، ۴، ١» میشود.
منبع شرق